1. Tại sao cha mẹ thường nhầm lẫn giữa sưng hạch và quai bị?

Sự nhầm lẫn phổ biến giữa sưng hạch bạch huyết và bệnh quai bị xuất phát từ vị trí giải phẫu "hàng xóm" của chúng. Tuyến nước bọt mang tai (nơi bị viêm trong bệnh quai bị) nằm ở ngay phía trước và dưới dái tai, kéo dài xuống góc hàm. Trong khi đó, chuỗi hạch bạch huyết vùng cổ và góc hàm cũng nằm rải rác ngay tại khu vực lân cận đó. Khi một trong hai cơ quan này bị sưng to, chúng đều tạo ra một khối lồi lên ở vùng má hoặc cổ, gây đau đớn và làm biến dạng khuôn mặt của trẻ.

Bệnh quai bị là bệnh truyền nhiễm cấp tính, lây lan nhanh chóng thông qua đường hô hấp

Tuy nhiên, bản chất của hai tình trạng này hoàn toàn khác nhau. Quai bị là một bệnh truyền nhiễm cấp tính do virus Mumps gây ra, tấn công trực tiếp vào tuyến nước bọt và có thể lan sang các cơ quan khác như tinh hoàn, buồng trứng hay não bộ. Ngược lại, hạch bạch huyết là một phần của hệ miễn dịch, đóng vai trò như những "đồn cảnh sát" canh gác cơ thể. Khi vùng đầu mặt cổ có nhiễm trùng (như viêm họng, sâu răng, viêm tai), các hạch này sẽ sưng to lên để sản sinh tế bào miễn dịch bắt giữ và tiêu diệt vi khuẩn. Do đó, sưng hạch thường là hậu quả thứ phát của một ổ viêm khác, trong khi quai bị là một bệnh lý toàn thân. Hiểu rõ sự khác biệt về bản chất này là bước đầu tiên để cha mẹ bình tĩnh quan sát và đánh giá tình trạng của con.

2. Bảng so sánh và chi tiết dấu hiệu phân biệt

Để giúp cha mẹ dễ dàng nhận diện, chúng ta cần so sánh chi tiết các đặc điểm lâm sàng của hai bệnh lý này. Dưới đây là bảng phân biệt dựa trên các yếu tố quan trọng nhất:

Đặc điểm so sánh	Bệnh quai bị (Viêm tuyến mang tai)	Sưng hạch bạch huyết (Viêm hạch)
Vị trí sưng	Sưng lan tỏa vùng tuyến mang tai (trước và dưới dái tai), làm mất góc hàm.	Sưng khu trú tại một điểm cụ thể ở cổ hoặc dưới hàm, vẫn nhìn rõ góc hàm.
Hình dạng và cảm giác	Khối sưng to bè, ranh giới không rõ ràng, sờ vào thấy mềm lún, da căng bóng, không di động.	Khối sưng gọn như hòn bi, ranh giới rõ ràng, sờ vào thấy cứng, chắc, có thể di động trượt dưới tay.
Số bên bị ảnh hưởng	Thường bắt đầu sưng một bên, sau 1-2 ngày sẽ sưng tiếp bên còn lại (tỷ lệ sưng 2 bên rất cao).	Thường chỉ sưng hạch ở một bên (nơi gần ổ viêm nhiễm nhất), hiếm khi sưng đối xứng hai bên.
Mức độ đau	Đau nhiều khi nhai, nuốt, nói chuyện. Rất đau khi ăn đồ chua.	Đau khi sờ nắn trực tiếp vào hạch hoặc khi quay cổ. Ít ảnh hưởng bởi vị chua.
Triệu chứng đi kèm	Sốt, mệt mỏi, đau đầu, chán ăn. Có thể viêm tinh hoàn (ở trẻ trai dậy thì).	Thường tìm thấy ổ viêm lân cận: đau họng, đau răng, mụn nhọt da đầu, viêm tai...

Đi sâu vào phân tích, điểm mấu chốt để phân biệt nằm ở "ranh giới" và "độ cứng" của khối sưng. Đối với bệnh quai bị, do tuyến nước bọt bị viêm phù nề lan tỏa, khối sưng sẽ làm đầy hõm dưới tai và che lấp bờ xương hàm dưới, khiến khuôn mặt trẻ trông giống hình quả lê. Khi sờ vào, cha mẹ sẽ cảm thấy vùng sưng mềm, ấn vào không có điểm lõm rõ rệt và da vùng đó thường không nóng đỏ (trừ khi có bội nhiễm). Đặc biệt, lỗ ống Stenon (lỗ tiết nước bọt ở mặt trong má) thường sưng đỏ và tấy lên.

Ngược lại, hạch bạch huyết khi sưng lên sẽ tạo thành một khối cục riêng biệt, cha mẹ có thể dùng tay "cầm" hoặc đẩy nhẹ hạch di chuyển dưới da. Hạch thường có độ cứng chắc, đôi khi sưng to làm vùng da bên ngoài đỏ ửng và nóng ran (nếu hạch bị áp xe hóa). Quan trọng nhất, sưng hạch thường không làm biến mất góc hàm của trẻ như quai bị. Nếu cha mẹ quan sát kỹ trong miệng hoặc vùng đầu mặt, thường sẽ phát hiện ra "thủ phạm" gây sưng hạch như một chiếc răng sâu, một vết loét miệng, viêm họng mủ hoặc mụn nhọt trên da đầu.

3. Nguyên nhân và diễn biến: Khi nào thì hạch lặn?

Nếu xác định trẻ không bị quai bị mà là sưng hạch, câu hỏi tiếp theo thường là "Tại sao tự nhiên lại nổi hạch?". Như đã đề cập, sưng hạch ở trẻ em phần lớn là phản ứng viêm lành tính. Hệ miễn dịch của trẻ đang trong giai đoạn hoàn thiện và phải liên tục chiến đấu với các tác nhân xâm nhập. Khi trẻ bị viêm mũi họng, viêm amidan, viêm tai giữa hoặc nhiễm trùng ngoài da, hạch vùng cổ sẽ sưng lên như một tín hiệu cho thấy cơ thể đang tích cực chống đỡ bệnh tật. Sau khi ổ nhiễm trùng được điều trị khỏi (ví dụ uống kháng sinh hết viêm họng, nhổ răng sâu), hạch sẽ nhỏ dần lại. Tuy nhiên, cha mẹ cần lưu ý rằng hạch lặn rất chậm, có thể mất vài tuần hoặc thậm chí vài tháng để trở về kích thước bình thường, lâu hơn nhiều so với thời gian khỏi bệnh chính.

Trong khi đó, quai bị là bệnh do virus nên diễn biến thường rầm rộ hơn nhưng ngắn hơn. Sau thời gian ủ bệnh 2-3 tuần, trẻ sẽ sốt và sưng tuyến mang tai. Khối sưng sẽ đạt kích thước tối đa trong khoảng 3 ngày đầu và giảm dần sau khoảng 1 tuần. Khác với sưng hạch có thể tái đi tái lại nhiều lần mỗi khi trẻ bị viêm họng, quai bị thường tạo miễn dịch bền vững, nghĩa là trẻ chỉ mắc một lần trong đời (rất hiếm trường hợp mắc lại lần hai). Yếu tố dịch tễ cũng rất quan trọng; nếu lớp học của trẻ đang có dịch quai bị hoặc trẻ chưa được tiêm vắc-xin MMR (Sởi - Quai bị - Rubella), khả năng mắc bệnh sẽ cao hơn rất nhiều.

4. Hướng xử lý và chăm sóc tại nhà cho từng trường hợp

Việc xác định đúng bệnh sẽ dẫn đến hướng điều trị đúng đắn. Nếu trẻ bị quai bị, vì đây là bệnh do virus nên không có thuốc đặc trị, việc chăm sóc chủ yếu là điều trị triệu chứng và cách ly. Cha mẹ cần cho trẻ nghỉ học, cách ly tại nhà khoảng 7-10 ngày để tránh lây lan cho cộng đồng. Chế độ ăn cần mềm, lỏng, dễ nuốt (cháo, súp) và đặc biệt phải kiêng đồ chua (cam, chanh, dưa muối) vì axit kích thích tăng tiết nước bọt gây đau dữ dội. Hạ sốt và chườm ấm vùng sưng có thể giúp trẻ dễ chịu hơn. Quan trọng nhất là theo dõi các biến chứng như đau bụng (viêm tụy) hoặc sưng đau tinh hoàn ở bé trai để kịp thời đến bệnh viện.

Cha mẹ cần đặc biệt theo dõi, đặc biệt với bé trai

Nếu trẻ bị sưng hạch bạch huyết, việc cách ly là không cần thiết vì bản thân hạch không lây (chỉ lây bệnh gốc như cúm, viêm họng). Hướng xử lý là tập trung điều trị ổ nhiễm trùng khởi phát. Nếu do vi khuẩn (như viêm họng liên cầu, viêm răng), bác sĩ có thể kê đơn kháng sinh. Cha mẹ tuyệt đối không được dùng tay bóp, nắn, day hay đắp cao dán không rõ nguồn gốc lên hạch vì có thể làm vỡ hạch, gây nhiễm trùng lan rộng hoặc biến chứng áp xe chèn ép đường thở.

Dù là quai bị hay sưng hạch, có những dấu hiệu cảnh báo nguy hiểm mà cha mẹ cần đưa trẻ đi khám ngay lập tức. Đó là khi khối sưng to nhanh gây khó thở, khó nuốt; trẻ sốt cao liên tục không hạ; vùng da trên khối sưng tấy đỏ, tím tái hoặc có dấu hiệu chảy mủ; hoặc trẻ đau bụng dữ dội, nôn mửa. Đặc biệt với các khối hạch cứng, không đau, dính chặt không di động và to lên dần dần trong nhiều tuần mà không tìm thấy ổ viêm nhiễm nào, cần phải được bác sĩ chuyên khoa thăm khám kỹ để loại trừ các bệnh lý ác tính, dù tỷ lệ này ở trẻ em là thấp.

Sự xuất hiện của một khối sưng ở cổ trẻ em luôn là một tín hiệu sức khỏe cần được quan tâm, nhưng không phải lúc nào cũng là bệnh quai bị đáng sợ. Bằng sự quan sát tỉ mỉ về vị trí, hình dạng và các triệu chứng đi kèm, cha mẹ hoàn toàn có thể sơ bộ phân biệt được tình trạng của con. Tuy nhiên, bài viết này chỉ mang tính chất tham khảo và định hướng. Để có chẩn đoán xác định và phác đồ điều trị an toàn nhất, việc đưa trẻ đến cơ sở y tế để được bác sĩ thăm khám trực tiếp và làm các xét nghiệm cần thiết vẫn là ưu tiên hàng đầu, giúp bảo vệ sức khỏe toàn diện cho bé yêu.

THÔNG TIN LIÊN HỆ:

• Fanpage của Dr Thắng

1. Thạc sĩ Vũ Công Thắng:

https://www.facebook.com/dr.thang.vn?locale=vi_VN

2. Ths. Vũ Công Thắng: 

https://www.facebook.com/bsthang.vucong?locale=vi_VN

3. THS. Vũ Công Thắng: 

https://www.facebook.com/profile.php?id=61555877620663&locale=vi_VN

• Zalo: 033 809 8222 (không gọi điện vì bác sĩ bận khám sẽ không nghe được)

• Địa chỉ phòng khám: Phòng khám Đa khoa đại học Phenikaa, địa chỉ tại 167 Phố Hoàng Ngân, Phường Yên Hòa, Hà Nội.

• Thời gian làm việc: Sáng 7h30-11h và chiều 14h-16h30 tất cả các ngày trong tuần. Do lịch làm việc của Bác sĩ Thắng không cố định nên nhà mình vui lòng liên hệ trước 1 ngày để có được lịch cụ thể.

• Liên hệ đặt lịch khám: 024 2222 6699